نماز؛ زیباترین شکل راز و نیاز انسان با خدا

● نماز از نگاه دیگران
امروزه، کارشناسان علوم اجتماعی معتقدند که آثار بزهکاری و انحرافات در میان افراد نمازگزار بسیار کمتر است و حتی کمتر فرد نمازگزاری را می توان یافت که به جنایت، قتل و فساد روی آورده باشد با توجه به این مسئله است که ویل دورانت مورخ مشهور آمریکایی در ستایش منادیان نماز و هماهنگی مسلمانان در این امر می گوید:
« به راستی چه نیرومند و شریف است این دعوت، دعوت به نماز که مردم را پیش از طلوع آفتاب به بیداری می خواند چه خوب است که انسان هنگام نیمروز، لحظاتی کار و کوشش را رها کند و به نیایش بپردازد و چه با شکوه و بزرگ است که خاطر انسان در سکوت شب به جانب خدا متوجه گردد و چه خوش آهنگ است آواز موذنان در گوش مسلمانان و غیرمسلمانان، که جانهای محبوس در پیکر خاکی را از فراز هزاران مسجد فرا می خواند تا به سوی خداوند بخشنده زندگی و عقل روی آورند و با جان به او پیوند گیرند.»
سید قطب مفسر بزرگ مصری در یکی از خاطراتش می گوید:
" در سفری شش نفر مسلمان بودیم که با یک کشتی مصری، اقیانوس اطلس را به سوی نیویورک می پیمودیم. مسافران کشتی ۱۲۰ مرد و زن بودند و درمیان مسافران تنها ما چند نفر مسلمان بودیم. روز جمعه به این فکر افتادیم که نماز جمعه را در پهنه اقیانوس و بر روی کشتی به جا آوریم. من خطبه نماز جمعه را خواندم و سپس نماز را بجای آوردم. در حین اقامه نماز ، مسافران غیرمسلمان در اطراف ما حلقه زده بودند و با دقت و کنجکاوی انجام این فریضه اسلامی را نظاره می کردند. پس از پایان نماز، گروه زیادی از آنها نزد ما آمدند و از اینکه موفق به انجام این عبادت زیبا بر روی کشتی و بر پهنه اقیانوس شده ایم، به ما تبریک گفتند. درمیان این گروه خانمی بود که بعدها فهمیدیم یک زن مسیحی و اهل یوگسلاوی است. این خانم فوق العاده تحت تاثیر نماز ما قرار گرفته بود، به حدی که اشک از چشمهایش جاری بود. او به زبان انگلیسی و آمیخته با تاثر شدید و خشوع خاصی سخن می گفت. پرسید که روحانی شما به چه زبانی سخن می گفت؟ ما به او فهماندیم که این یک برنامه اسلامی به نام نماز است و هر فرد با ایمانی می تواند آن را انجام دهد و زبان این فریضه، زبان عربی است. آن زن رو به من کرد و گفت: من یک کلمه از مطالب شما را نفهمیدم، اما در لا به لای سخنان شما جمله هایی وجود داشت که از بقیه ممتاز بود و آهنگ خاصی داشت. این جملات فوق العاده موثر بودند، آنچنان که با شنیدن آنها، شوقی معنوی سراسر وجودم را فرا گرفت.
سید قطب در ادامه نقل این خاطره می گوید: ما متوجه شدیم که جمله های اثر بخشی که آن زن اشاره می کرد، همان آیات قرآن بود که به هنگام نماز قرائت می شد. این موضوع ما را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داد و به این نکته متوجه ساخت که روح نماز و آهنگ معنوی قرآن، آن گونه موثر و پرجاذبه است که حتی افراد غیرمسلمان را منقلب می کند.
● نماز در جوامع اسلامی
در جوامع اسلامی، ندای ملکوتی اذان و فرا خوانی به نماز، شعار دل انگیز مسلمانان است. هنگامی که اذان از گلدسته های بلند مساجد پخش می شود، یکتایی خداوند بزرگ و با عظمت را اعلام می کند و همگان را به پاکی و خیر دعوت می نماید. در این حال، روح انسانها، درمعرض انوار معنوی و لطیف دعوت الهی قرار می گیرد. این ندا از آنجا که بر عمق جان می نشیند، دلها را روشنی می بخشد و به سوی خود جذب می کند.
● آثار تربیتی نماز
نماز در روح و جان فرد نمازگزار آثار تربیتی فراوانی به جای می گذارد. شرایط و آدابی که برای نماز ذکر شده، نظام و روابط صحیح انسانی را به طور خودکار تنظیم می کند. در نخستین مرحله، وضو گرفتن، پاک کردن بدن و عطر زدن، رابطه انسان را با بهداشت و پاکیزگی یادآور می شود. در نمازهای جماعت، روح یکدلی و همیاری در میان مردم تقویت می شود.
در آداب نماز آمده است که مال ، مکان و لباس فرد نمازگزار باید از طریق مشروع، پاک و صحیح بدست آمده باشد این مسئله وظیفه انسان را در نظام اقتصادی و اجتماعی مشخص می سازد و راه رسیدن به یک زندگی پاک و انسانی را باتوجه به حقوق دیگران به انسان می آموزد.
نظم و ترتیب در نماز، وقت مشخص برای آن و پیروی از امام عادل و پرهیزکار ارزشهای صحیح اجتماعی و رعایت نظم و انضباط را به جامعه تزریق می کند.
نمازگزار وقتی نماز را با گفتن تکبیر ( الله اکبر) آغاز می کند، اعلام می نماید که خداوند نزد او بزرگ است و با این نگاه، همه چیز را کوچک می شمرد. انسان هایی که با نماز به سوی خداوند اوج می گیرند و کانون عشق و رحمت الهی را عظیم می بینند، متاع دنیا دربرابر آنها بی ارزش می شود و ‌قدرتمندان و صاحبان زر و زور، در نظرشان کوچک و بی مقدار جلوه می کنند.
ما در هر نماز ، با گفتن " اهدناالصراط المستقیم " (ما را به راه مستقیم هدایت کن ) ‌از خداوند می خواهیم که راه مستقیم را به ما نشان دهد. ویژگی انسان، این است که هر لحظه فکر و ایده تازه ای در ذهنش راه می یابد. دربرابر هر کسی راههای متعددی گشوده می شود و هر مکتب و مرامی انسان را به سویی می خواند. در این شرایط، جز با امداد الهی نمی توان در میان این همه راههای متعدد و گمراه کننده، راه مستقیم را یافت. نماز، یاری دهنده ما در این مسیر است.
رسول خدا (ص) می فرماید: " نماز هرکس نوری در دل اوست. ‌پس، هرکس که می خواهد ( با نماز ) قلبش را نورانی کند."
یکی دیگر از آثار تربیتی نماز، نظم بخشیدن به اوقات زندگی و اهمیت دادن به وقت شناسی است. مسلمانان نماز را در پنج نوبت صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء و در اوقات معینی از شبانه روز برپا می کنند. اگر کسی عمداً نماز را خارج از وقت تعیین شده، بجا آورد، پذیرفته نیست. این تقسیم بندی ضمن آنکه روحیه انضباط و وقت شناسی را در افراد پرورش می دهد، زندگی روزانه مردم را با یاد خداوند بزرگ درمی آمیزد، آنها را به سوی صفات نیک و شایسته سوق می دهد و از زشتیها و عادات ناپسند باز می دارد. از همین رو، پیامبر بزرگوار اسلام (ص) می فرماید: « نمازهای پنج گانه چون نهری زلال هستند که انسان روزانه پنج بار خود را در آن شستشو می دهد.»
● آثار نماز در روح و روان انسان
نماز پل ارتباط میان انسان با خدا و بهترین وسیله سپاسگزاری از اوست. دعا و نیایش کیمیایی است که به انسان توانایی رویارویی با دشواریهای زندگی را می دهد. هرچه بیشتر به ساحت نورانی نماز و نیایش پناه ببریم، در روح و جان خود، آرامش و اطمینان بیشتری را احساس خواهیم کرد.
نماز، نیایشی پاک و خالصانه به درگاه خداوند بزرگ است. خدایی که آفریننده جهان هستی، دانا، توانا، مدبر و پاک است. بدیهی است چنین خدای حکیم و دادگری به اعمال بندگان خود نیاز ندارد، اما این انسان است که به این نیروی مافوق نیازمند است و وقتی با او ارتباط برقرار می کند، از سرچشمه فیض بیکرانش بهره فراوان می برد. از همین رو، روح نماز، توجه محض به این منشاء قدرت و رحمت در عالم است. مهمترین اثر این توجه، مصونیت یافتن انسان در برابر ناپاکیها و آلودگیها و روی آوردن به نیکی هاست. خداوند در آیه ۴۵ سوره عنکبوت می فرماید:« همانا ، نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد.» بنابراین، نماز یک عبادت سازنده و ثمربخش است.
نماز، گفتگوی انسان با خداست. هرچه این گفتگو خالصتر و با توجه بیشتر باشد ، آثار حقیقت نماز بهتر نمایان می شود. از تاثیرات مهم نماز این است که انسان را از زشتی ها و بدی ها باز می دارد. وقتی که انسان نمازگزار با تمام وجود در محضر خداوند می ایستد و از او یاری می طلبد، این رابطه معنوی، در قلب و روح نمازگزار تاثیر گذاشته و او را متحول می سازد. نماز با این ویژگی، انسان را دربرابر گناهان و آلودگیها مصونیت می بخشد. در واقع این نماز، یک عامل بازدارنده است و مانند یک پلیس درونی، انسان را از زشتیها باز می دارد و او را به کارهای نیک و شایسته سوق می دهد.
رسول گرامی اسلام می فرماید:« شیطان پیوسته از مومن هراسان است، تا زمانی که بر اوقات نماز خود مواظبت کند. اما هنگامی که نسبت به وقت نمازها بی توجهی کند، شیطان نسبت به او جرات پیدا کرده و او را به گناهان بزرگ آلوده خواهد نمود.»
امام رضا (ع) نیز درباره آثار نماز در روح و روان انسان، می فرماید: « نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز، سبب می شود که انسان مدبر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکشی و طغیانگری بر او غلبه ننماید.»
آری، نماز ، بنده را به پروردگارش نزدیک و عشق به او را در قلب و باطنش شعله ور می سازد. نورانیت نماز و مفاهیم آن، انسان را از پوچی و بی هدفی می رهاند و به او اراده، جهت و هدف می بخشد. نماز دل را از میل به کجروی و گناه می رهاند و از سوی دیگر، روح را چنان ارتقاء می دهد که انسان نیروی مقابله با مستکبران خودکامه را می یابد.
● از آداب و شرایط قبولی نماز
نماز، آداب و اصول خاصی دارد. با رعایت این اصول، تأثیرات شگرف نماز جلوه می کند. یکی از احکام نماز این است که مکان نمازگزار غصبی نباشد. درغیر این صورت نماز باطل است. یعنی نمازگزار قبل از نماز باید بیندیشد و مطمئن شود که خانه، فرش و یا جامه ای که با آن نماز می گزارد، از راه درست و مشروع بدست آمده و حقوق مردم در آن ضایع نشده است. همچنین درباره نماز آمده است اگر نمازگزار به کسی مقروض باشد و در وقت مقرر، طلبکار طلب خود را مطالبه کند و مهلت ندهد، نماگزار ابتدا باید بدهی خود را بپردازد، سپس نماز را بجای آورد. این مسئله نشان می دهد که از نظر اسلام، پرستشی که در آن حقوق اجتماعی رعایت نشود، پذیرفته نیست.
درواقع نماز به عنوان یک عبادت مهم و واجب، به ما می آموزد که برای قبولی نماز، باید رابطه خود را با بندگان خدا نیز اصلاح کنیم و حقوق آنها را رعایت نمائیم. به این ترتیب، انسان خداشناس، با درونی پاک و قلبی خاشع، بالهای تواضع را دربرابر خداوند یگانه می گشاید و روح را تا بی نهایت به سوی آن مبداء حیات پرواز می دهد.
امام صادق (ع ) در حدیث گرانبهایی می فرماید:
« هرکس می خواهد بداند نمازش قبول شده یا نه، بنگرد که آیا نماز، او را از کارهای زشت و ناپسند باز داشته است یا نه؟ به هر مقدار که (نماز او را از کارهای زشت) باز داشته، همان مقدار نمازش پذیرفته شده است.»
از مضمون‌ آیات و روایات چنین برمی آید که نماز باید حالت بازدارندگی از گناه را در انسان تقویت کند، چرا که در غیر این صورت، نمازگزار تنها عملی ظاهری را انجام داده که از روح و معنای حقیقی اش تهی است. بزرگان گفته اند اگر به حقیقت نماز باور داشته باشی و آن را عامل کمال و عروج خویش بدانی، به هنگام نماز ، فکر و اندیشه ات به جایی دیگر نمی رود و تنها دل به خدا می سپاری. اساس حضور قلب در نماز، معرفت به ذات خداوند یکتاست. هر قدر میزان شناخت آدمی از خداوند قادر و متعال بیشتر باشد، حضور و توجه او در نماز، بیشتر و عمیق تر است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: « کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد، هیچ بهره ای جز دوری از خدا حاصل نکرده است.»
منظور پیامبر از این سخن این است که نماز باید به گونه ای انسان را متحول کند و در رفتار و کردار او تاثیر عمیق داشته باشد. بطور مسلم نماز واقعی در زندگی فردی و اجتماعی فرد اثر سازنده و مثبت دارد. در این صورت، نمازگزار می کوشد که دیگر دروغ نگوید، به مال مردم تجاوز نکند، خیانت نورزد، دزدی نکند و اعمال زشت و ناپسند را مرتکب نشود.
پیامبر گرامی اسلام (ص) در جایی دیگر می فرمایند:
« هر بنده ای که درحال نماز به غیر خدا توجه کند، خداوند به او می فرماید:
ای بنده من چه کسی را می خوانی؟ آیا جز من، پروردگار و نگهبانی می جویی؟ آیا غیر از من بخشنده ای طلب می کنی؟ درصورتی که من کریم ترین کریمان و بخشنده ترین بخشندگان و بهترین عطاکنندگان هستم. پاداشی را به تو خواهم داد که به شمارش نمی آید. به من توجه کن، زیرا من و فرشتگانم به تو توجه داریم.
پس اگر نماز گزار به خدا توجه کند، گناهان گذشته اش محو می شود.»
امام صادق (ع) در خصوص شرایط قبولی نماز می فرماید:
" خداوند عزوجل می فرماید:همانا نماز را از نمازگزاری می پذیرم که برای عظمت من تواضع کند و به خاطر من، نفس خود را از خواسته های نادرست نگه دارد. روز خویش را به ذکر من اختصاص دهد و بر خلق من تکبر نکند. گرسنگان را اطعام نماید، برهنگان را بپوشاند، به مصیبت دیدگان رحم کند و افراد غریب را پناه دهد. پس چنین شخصی نورش مثل شعاع خورشید می درخشد، در این صورت من برای او در تاریکی ها و گرفتاری های زندگی نور و در جهالت ها دانشی قرار می دهم.»
● سخن پایانی:
لحظاتی که انسان از دنیای پرغوغا و فریبنده فارغ می شود و به کرانه سراسر آرام و معنوی نماز، گام می گذارد، در حقیقت به فضایی پاک و نورانی وارد شده که همانندی برای آن نیست. نماز، ستایش خدا و تامل در صفات متعالی او است. نماز اگر با توجه و خشوع خوانده شود، افق دید انسان را از زندگی معمولی فراتر می برد و او را به نیکی ها متمایل می کند. انسان نمازگزار در پیشگاه خدا، پیشانی بر خاک می ساید و با ابراز بندگی به درگاه حق تعالی، عظمت و شکوه او را ارج می نهد. انسان، نماز را چند بار در شبانه روز تکرار می کند. نمازگزار هنگام صبح، زندگی را با یاد خدا و طلب یاری از او دوباره آغاز می کند. هنگام ظهر، با صدای تکبیر موذن، دور از درگیری ها و مشغله روزانه، برای دقایقی در چشمه سار نماز، روح را شستشو می دهد. در پایان روز و آغاز شب نیز دل را با این فریضه الهی، مرکز انوار معرفت می سازد تا شب را در آرامشی معنوی و سرشار از رضایت سپری کند. پس از خداوند بزرگ بخواهیم که همه ما را از نمازگزاران واقعی قرار دهد.